The Times Australia
Mirvac Harbourside
Business and Money

Ngā āhuatanga ka akona mai ki a tātou e te ao Māori, mō te ao pakihi o āpōpō

  • Written by Ben Walker, Lecturer (Management), Te Herenga Waka — Victoria University of Wellington
Ngā āhuatanga ka akona mai ki a tātou e te ao Māori, mō te ao pakihi o āpōpō

Mai i te ētita: Nā Piripi Walker i whakamāori tēnei tuhinga mō Te Wiki o te Reo Māori. Pāwhiria ki konei[1] hei pānui i tēnei tuhinga ki te reo Pākeha.

Ki te hīkoi koe ki roto i tētahi rūma poari, kura pakihi rānei, ka rongo koe i ētahi ingoa, hoki atu, hoki atu, e whakatairangatia ana: Ko Apple tērā, Tesla tērā, ko Google tērā, arā atu, arā atu. Kei hea ngā ingoa nunui, me ngā kōrero whakaharikoa mai i te ao Māori? Kāore i te rahi rawa.

He mea pōuri. Arā te tini o ngā kamupene Māori hei akoranga mō tātou i roto i ā tātou mahi whakahaere, whakapakari hinonga, kia toitū te āhua, kia nui ngā hua mō te motu katoa — he whāinga ēnei kāore i tutuki i te huhua o ngā kamupene o te ao arumoni.

He tini ngā māramatanga mō te whakahaere auaha, whakahaere toitū kua tuia ki roto i ngā tātai kōrero o te ao Māori — mai i a Kupe me te toronga mai o tana tira i te kitenga tuatahi o Aotearoa[2] e 800 tau ki mua, tae atu ki ētahi mahi o ēnei ngahuru tau tata hei whakaora i te reo[3], te whawhai mō te whenua me te tiaki wāhi tapu[4].

Me kī, e toru pea ngā mātāpono whakahaere hei whakakapi i ēnei māramatanga. E mea ana mātou ka noho ēnei hei kaupapa e ara pūputu anō i roto i ngā kōrero pakihi whakaharikoa ā ngā rā e tū mai nei.

Me hāpai tautuhitanga whānui kē atu o tēnei mea te ekenga taumata pakihi

Tētahi āhuatanga e kitea nuitia ana i roto i ngā whakahaere Māori, ka tere kitea hoki i roto i ā rātou mahere rautaki[5], ko te aro nui ki te whai i ngā painga huhua, kaua ko ngā painga ahumoni anake.

I ēnei rā hoki, e kī ana ngā kamupene nui whakaharahara, ko te toitū me ētahi whāinga ehara i te ahumoni tētahi uara nui ki a rātou. Ahakoa ēnā whakapuakanga a ngā kamupene nei, e ai ki te titiro a te nuinga o te tangata, kāore anō ngā whāinga taketake o aua kamupene kia huri ki āhua kē — e noho tonu ana ko te whai kia hua ake he hua moni mā te hunga pupuru pānga, te whāinga nui.

Kāore e pēnei mō te tino nuinga o ngā hinonga Māori, ki a rātou ko ngā pānga ā-hapori, ā-taiao, ā-ahurea[6] kei te pū tonu o ā rātou mahi. He āhuatanga tēnei e mōhiotia ana i te ao Māori, nā te mea, ka noho ēnei uara i waenga pū o te ahurea.

Ka kitea te whakaaro nui ki te hapori, ki te taiao hoki i te ao Māori katoa, mai i ngā pakiwaitara o tua whakarere, ki ngā karakia ka tākina i mua i ngā āhuatanga nunui.

He mea taketake hoki ngā whakaaro whakapūmau i te hapori, i te taiao i roto i ngā tikanga[7], te pūnaha o ngā uara me ngā mahi ka noho hei wāhi mō tō tātou āhua noho.

Ehara i te mea ka wareware ngā umanga Māori ki ngā āhuatanga o te nuinga o te ao mō te ine i te ekenga taumata. Me kī, ko te ōhanga Māori te wāhanga hohoro rawa ki te tupu[8] o te ōhanga katoa o Aotearoa, ina tirohia te taha ahumoni anake.

Otiia, ko tā te nuinga o ngā kamupene o te ao he aru i te huamoni, ko tā ngā kamupene Māori (me kī, ngā umanga iwi taketake huri noa i te ao), he ara, he pou tēnei mea te mahi moni hei whakapūmau i ētahi atu ekenga taumata tiketike kē atu: te oranga o te iwi, te whāinga reo i waenga i ngā iwi o te whenua o te ao, me te toitū o te taiao[9].

Te titiro whakamua ki ngā whakatupuranga kāore anō kia whānau mai

Tētahi, ko te mahi a te whakahaere Māori he titiro whakamua ki tua atu i ngā pae tūtata, i mua anō i tāna whakatau take nunui.

I ngā kaporeihana e mōhio nuitia ana, ka aro nui ngā kaiwhakahaere ki ngā putanga hua hauwhā tau, ki ngā hua ā-tau rānei. Ko tā ngā whakahaere Māori he āta whiriwhiri kaupapa mō ngā hua ka puta mā ngā whakatupuranga kei mua i te aroaro, hei ngā ngahuru tau, ngā rau tau hoki kei mua.

Hei tauira, i te tau 1975, i hangaia tahitia e Ngāti Raukawa, e Ngāti Toa me Te Atiawa tāna mahere 25 tau te roa, e mōhiotia nei ko Whakatupuranga Rua Mano[10]. Tētahi o ngā hua o tēnei rautaki ko Te Wānanga o Raukawa[11], he wānanga tēnei mō ngā akoranga aro ki te ao Māori, kātahi anō he wānanga pēnei ka whakatūria i te ao hou.

I ēnei tau tata, kua tīmata te mahi a te Kaporeihana o Wakatū i tāna mahere rautaki[12] neke atu i te 50 te whāroa. E mea ana a Rachel Taulelei, tumuaki o te kamupene kai, inu hoki a Wakatū e mōhiotia nei ko Kono, e mahi ana te kamupene i raro anō i āna tirohanga 500 tau[13] i roto i ana mahi whakamahere.

Ko tētahi take nui i pēnei ai te roa o te toronga whakaaro o ngā whakahaere Māori ko te whakapapa[14]. Kei runga noa atu te whakapapa i ngā kāwei whakaheke noa iho o te tangata, i te ao Māori. He uara, he āhuatanga noho, ehara au i te tangata takitahi, engari he hononga, he uri nā ōku tūpuna, heke mai ki ahau, ā, heke atu ana ki ngā whakatupuranga o āpōpō.

Ngā hononga ki te hapori

Hei kupu whakamutunga, whakatairanga ai tēnei mea te umanga Māori i tōna hapori hei pūtahi mō ngā whakaaro o ngā whakahaere. Ka whakaatatia tēnei i roto i te āhua o tā rātou waihanga, whakahaere hoki i ā rātou mahi hautū[15].

Hei tauira, he mea tohu ngā mema poari o ngā kāporeihana nunui (te hunga kawe haepapa mō te ahunga o te ihu o te waka o te hinonga) e ētahi mema o nāianei, nā tō rātou matatau ki ao pakihi. Hei ngā whakahaere Māori, he mea pōti kē ngā poari i runga anō i te pōti o ngā mema katoa o tō rātou hapori.

Nā konei, he matahuhua ngā poari o ngā whakahaere Māori, te matatau, ngā whakaaro, huri noa i te tēpu.

Ko te mea nui pea, ka rangona ngā reo me ngā whakaaro o te hapori i ngā whakatau hira a te hinonga, nā te pōtitanga o ngā mema poari e te hapori.

Hei tauira anō, ko tētahi o ngā whakahaere Māori e mōhiotia ana e mātou kua kawea kētia āna mahi taketake kia hora whare pāpori, nā te kore whare tōtika mō te tini o te tangata o te hapori.

He mea ātaahua te huringa o ngā whakaaro o Aotearoa i ēnei tau tata ki tōna taha Māori. Ahakoa he maha ngā mahi kāore anō kia tutuki, kua huri ngā whakaaro, kua huri hoki ngā ngākau o ngā tāngata o Aotearoa mō te painga o te ako i te reo[16] me te whakamiha atu ki ngā toi Māori[17].

He akoranga nui ngā whakaaro Māori mō te pakihi, mō te whakahaere, mā tātou. Mā ōna ara whakatika i te korenga e ōrite o te whiwhinga, me te panonitanga āhuarangi, ka āwhina te ao Māori i a tātou katoa kia piki anō te pai o ō tātou umanga.

References

  1. ^ Pāwhiria ki konei (theconversation.com)
  2. ^ te kitenga tuatahi o Aotearoa (www.youtube.com)
  3. ^ hei whakaora i te reo (www.jstor.org)
  4. ^ tiaki wāhi tapu (www.maoritelevision.com)
  5. ^ mahere rautaki (www.youtube.com)
  6. ^ ngā pānga ā-hapori, ā-taiao, ā-ahurea (www.cambridge.org)
  7. ^ tikanga (maoridictionary.co.nz)
  8. ^ ko te ōhanga Māori te wāhanga hohoro rawa ki te tupu (chapmantripp.com)
  9. ^ toitū o te taiao (www.youtube.com)
  10. ^ Whakatupuranga Rua Mano (www.mcguinnessinstitute.org)
  11. ^ Te Wānanga o Raukawa (www.wananga.com)
  12. ^ mahere rautaki (www.wakatu.org)
  13. ^ tirohanga 500 tau (www.stuff.co.nz)
  14. ^ whakapapa (openaccess.wgtn.ac.nz)
  15. ^ mahi hautū (www.tpk.govt.nz)
  16. ^ ako i te reo (educationcentral.co.nz)
  17. ^ toi Māori (www.tvnz.co.nz)

Authors: Ben Walker, Lecturer (Management), Te Herenga Waka — Victoria University of Wellington

Read more https://theconversation.com/nga-ahuatanga-ka-akona-mai-ki-a-tatou-e-te-ao-maori-mo-te-ao-pakihi-o-apopo-167635

Mirvac Harbourside

Business Times

Yellow Canary partners with global payroll audit leader Celery to…

Payroll compliance is becoming tougher for Australian employers. Underpayment cases continue to dominate headlines, and a r...

MYER one expands with faster rewards, more ways to earn and incr…

Myer has announced the biggest expansion of the MYER one loyalty program giving members faster rewards,  more ways to ear...

Your CEO Has More Reach Than Your Ad Budget – You’re Just Not Usi…

By Patrice Pandeleos, Managing Director of Seven Communications If your CEO hides behind a logo while competitors build infl...

The Times Features

Increase your holdings and hold your increases from a wisely diverse investment portfolio.

What comes to your mind when I ask about which investments are most important to you? I imagine we w...

Canberra Just Got a Glow Up: Inside Kingpin’s Dazzling New Attractions

Canberra’s entertainment scene just levelled up. Kingpin entertainment, Australia’s home of immers...

The Capsule CEO: Ashley Raso’s Reinvention from Property Developer to Fashion Founder

From property developer to creative founder, Raso positions Capsule WD as the wardrobe system resh...

Yellow Canary partners with global payroll audit leader Celery to bring pre-payroll review technology to Australia

Payroll compliance is becoming tougher for Australian employers. Underpayment cases continue to do...

Noticing These 5 Issues? Contact an Emergency Plumber Now

The invisible arteries running through homes, plumbing systems, streamline daily life discreetly...

The Perfect Champagne Day Pairing: Luke Nguyen’s Chargrilled Lemongrass Beef Skewers

Celebrate Champagne Day on October 24th with this delicious recipe and elegant pairing from Luke Ngu...

Bribing kids to eat vegetables might backfire. Here’s what to do instead

It’s a tactic many parents know well: “eat two bites of broccoli, and then you can have desser...

Common Wall Mounting Challenges and How Professionals Solve Them

It is not always as easy as it seems to mount artwork, shelves, or TVs, since some difficulties are ...

Understanding Centrelink Investment Property Valuation: A Guide for Australian Property Owners

Introduction Owning an investment property in Australia can bring financial stability — but it al...